در ممالک شرقی نیز الواح فلزی صیقلی برای مشق خط و نگارش اطفال استعمال می شده و«لوح سیمین»چنان که در شعر آمده است از لوازم «پسر به مکتب دادن پادشاهان» بوده است.این الواح رفته رفته بزرگ تر شده و به طوری که در بعضی کتب و آثار که از قرون وسطی باقی مانده دیده می شود آن را به دیوار مکتب آویخته و بر سطح آن ارقام و علامات کتابت وحساب و موسیقی رسم می کرده اند.

از قرون هفدهم[میلادی/یازدهم هجری] که ابتدای پیدایش مدارس جدید است تخته سیاه به شکل و صورت حالیه در آمده که بر روی آن با گچ تحریر می نموده اند. حدس می توان زد که در«ایران»استعمال تخته سیاه ابتدا در مدرسه ی «دارالفنون تهران» به ظهور رسیده و معلّمین«اروپایی»آن مدرسه از اواخر قرون سابق همراه سایر اثاثیه و لوازم جدیده ی مدرسه آن را نیز از «اروپا» به «ایران» آورده باشند.

فواید تخته سیاه

امروزه بر طبق اسلوب جدید تدریس، به قدری تخته سیاه محل احتیاج میباشد که فرض نمیتوان کرد در مدرسه بدون این آلت مفید تدریس اطفال امکان پذیر باشد و حقیقتا نمی توان تصوّر نمود در مکاتب قدیمه چگونه بدون این اسباب توانسته اند یک دسته اطفال را تعلیم دهند.تخته سیاه نه تنها برای نمایاندن و توضیح دادن موضوعات مختلف تدریس به کارمی رود بلکه یکی از اسباب و وسایل بسیار مؤثر درنشو و نمای روح اجتماعی نو رسیدگان است. چه به وسیله ی این عامل سودمند عمل وشخصیّت هر فرد محصل مستقیماً در مرئی و منظر جمعیّت کلاس نمایش داده می شود و او را به[سوی] استقلال و اتکاء به نفس تربیت می نماید و فرصت ومجال کاملی به او می دهد که هم از طفولیّت در وادی انتقاد و تغییر که در زندگانی مستقبل حتماً مواجه او خواهد شد وارد شود.

از این گذشته به وسیله ی این آلت ساده و مختصر وقت معلّم تفریط و تضییع و متعلّمین را روزانه به مشق و تمرین و امتحان وا می دارد.اخیراً به قدری استعمال  تخته سیاه  در مدارس«آمریکا» متداول شده است که می گویندتخته سیاه وسیله ی معلومات و فضایل معلّمین و شاگردان مدارس«آمریکا» می باشد.

تخته سیاه ازچه باید ساخت؟

اخیراً بهترین تخته سیاه(ها] را به این طریق می سازند که یک قسم سمنت[سیمان] را با مادّه ی سیاه رنگی که اندکی مایل به سبزی است مخلوط نموده و آن را روی صفحه ی چوب به طرزی طلایه می کنند که سطح صاف و مستوی حاصل می شود و منتهای دقّت به عمل می آید که سمنت مزبور بهترین اقسام آن بوده و کاملاً با مادّه ی سیاه رنگ مخلوط شده باشد تا رنگ سطح آن صاف و یک نواخت شود.درجاهایی که کارخانه ی سمنت سازی موجود است این قسم تخته سیاه از تمام اقسام آن ارزان تر و عملی تر است.

یک قسم تخته سیاه اخیراً معمول شده است که از مقوّا میسازند و آن عبارت است از چند طبقه کاغذ ضخیم مخصوصی که به یک دیگر منگنه کرده و متصّل نموده اند و مانند تخته محکم و صلب شده است و آن را به هر عرض و طول که بخواهند قطع می کنند و در اطاق درس نصب می نمایند.رنگ سطح این مقوّا سیاه است و]ازجمله ی] محسنات آن این است که اولاً مسطح و صاف و ثانیاً خالی از شکاف و مصون از شکستن و ثالثاً قلم گچ روی آن خوب کار می کند.ولی معایب آن این است که اولاً رطوبت را جذب می کند و لوله می شود و ثانیاً در موقع تحریر صدا می کند[و] ثالثاً زود چرب و کثیف می شود.

در«آمریکا»،تخته سیاه [را]از الواح سنگی  slateدرست می کنند ولی این تخته ها گران و کوچک است.در«انگلستان» از ده بیست سال قبل لوح های زجاجی معمول شده وخیلی نافع و رضایت بخش اتفّاق افتاده است. این لوحه ها را تاریک و شفاف می سازند که نور از آن عبور نمی کند و قدری سطح آن خشونت دارد که بتوان با گچ روی آن تحریر نمود.صفحات مشمع نیز در مدارس خیلی معمول شده است ولی آنها گران تمام می شود. زیرا به زودی پاره وضایع شده واز حیّز انتفاع ساقط می گردد. عجالتا در مملکت ما عملی ترین  و ارزان ترین قسم  تخته سیاه همان است که تخته های عریض بسازند و سطح آن را کاملاً صاف و مسطح نمایند و به رنگ ثابتی ملّون کنند که یک نواخت و هموار و بدون لمعان باشد.

مکان تخته سیاه

بالطبیعه تخته سیاه را باید به وضعی نصب نمایند که در محل دست رس تمام شاگردان اطاق درس واقع شود و از مکانی که نشسته اند بتوانند آن را ببینند و نور بر آن کاملاً بتابد و قدری مرتفع باشد تا همه ی محصلین آن چه را روی آن نوشته است بتوانند به سهولت بخوانند.سطح آن مواجه پنجره باشد. در مدارس ابتدایی در کلاس های اوّل، دوّم و سوّم ضلع تحتانی تخته سیاه از کف اطاق باید لااقل شست سانتی متر مرتفع تر باشد و عرض آن از پایین به بالا باید لااقل هفتاد وپنج سانتی متر شود.در اطاق¬های بالاتر که سن اطفال بیشتر و طول قامتشان زیادتر است به همین نسبت باید بر ارتفاع و عرض «تخته سیاه» بیفزایند.

در ضلع تحتانی تخته سیاه باید لبه ی مخصوصی درست بکنند که مقعر بوده ظرفیّت داشته باشد تا این که اولاً تمام گرد گچ در آن بریزد و ثانیاً تخته پاک کن وقلم گچ را در آن جا بگذارند و بهتر آن است که یک ظرف مفتولی برای  گچ و تخته پاک کن بسازند و به تخته سیاه وصل نمایند که با گرد مخلوط نشده پاک و تمیز بمانند.

به طور قاعده ی کلیّه باید گفت که هیچ وقت تخته سیاه را نباید مابین دو پنجره اطاق نصب کنند،زیرا که در چنین وضعیّتی محال است که اطفال بتوانند خطی که در روی آن نوشته می شود [را]بخوانند.بهتر آن است که در هر کلاس دو تخته سیاه باشد که یکی را به دیوار روبهروی پنجره آویزان نمایند ودیگری را در روی سه پایه نصب کنند به طوری که بتوانند آن را حرکت داده برحسب ضرورت و لزوم بهره ی کافی که بخواهند منتقل نمایند».(1)،(2)

پی نوشت ها:

(1) پورکریم، محمّدمهدی،اثاثیه ی مدارس تخته سیاه،مجله ی آموزش وپرورش،سال دوّم،مردادماه1305ه ش،ش پنجّم،صص228 -225.

(2)ویرایش بابک زمانی پور.